Tirant lo Blanch (1490) Joanot Martorell

"Tirant lo Blanch" (gazteleraz "Tirante el Blanco) Joan Martorell idazle valentziarrak idatzitako eta 1490. urtean argitaratutako eleberria da. Joan Martorellek idatzia izan arren, obra Martín Joan de Galbak bukatu zuela uste da, eta gaur egun ez dago baztertua ideia hau. Valentziar literaturaren urrezko garaian argitaratu zen, eta literatura katalanaren lanik gorenatzat hartzen da.

Luzeera handiko obra da, eta Gillen de Varoic zaldunaren abenturekin hasten da. Kutsu autobiografikoa du, eta errealismo zuzen eta gordina zaldunen idealekin konbinatzen ditu era berean. Eszena erotiko edo maitasunezkoak era oso espresiboan azaltzen zaizkigu, eta sarkasmo puntu bat ere badu lan honek. Antzekotasun ugari ditu "On Kixote Mantxakoa" obrarekin, eta uste da obra honek liluratu eta inspiratu egin zuela Cervantes.

Aurrekoa kontuan izanda, uste dugu gure kanonean sartzeko moduko obra dela, Kataluniar literaturaren erakuslerik gorena izanik.

Don Quijote de la Mancha (1605, 1615) Miguel de Cervantes Saavedra

Don Quijote de la Mancha Cervantesen maisulana da, 1605ean idatzia. Zaldun-literaturaren karikatura perfektua dugu, eta honen bi pertsonaia nagusiek, Don Quijotek eta Sancho Panzak, bi arima espainolak irudikatzen dituzte; idealista eta ameslaria alde batetik, premia materialak alde batera uzten dituenak, eta positibista eta praktikoa bestetik, nahiz eta nahiko ezkorra edo fatalista.

Maisulan hau Bibliaren ondoren hizkuntza gehienetara itzulia izan den obra da, eta beraz, mundu osoan zehar biziki ezaguna da.

Obrak bi zati ditu: lehena 1605ean idatzi zen, “El ingenioso hidalgo don Quijote de la Mancha” izenburuarekin, eta bigarrena 1615ean, “El ingenioso caballero don Quijote de la Mancha” izenaz.

Lan honek inongo zalantzarik gabe literatur kanonaren barruan egon beharko luke, munduko obra garrantzitsu eta esanguratsuena ez bada, garrantzitsuenetarikoa baita.

El árbol de la ciencia (1911) Pío Baroja

"El árbol de la ciencia" Pio Baroja Donostiarrak 1911an idatzitako eleberria dugu, nahiz eta istorioa 1887 eta 1898 urteen artean garatzen den. 98ko belaunaldiko idazlea dugu, eta beraz, obra oso esanguratsua dugu.

Eleberria idazlearen ia autobiografia dela esan dezakegu, bere bizitzako egoera asko isladatzen baititu (medikuntza ikasketak, anaiaren heriotza...).

Liburua bi zati simetrikotan banatua dago (I-III eta V-VII), Andrés protagonistaren eta bere osaba den Iturriozen elkarrizketa filosofiko luze batengatik bananduak.

Obra honek ere literatur kanonaren barruan egon beharko luke gure aburuz, 98ko belaunaldiko idazle garrantzitsuenetariko baten obrarik esanguratsuena baita.

Maxina ou a filla espúrea (1890) Marcial Valladares

"Maxina ou a filla espúrea" edo gazteleraz "Maxina o la hija espuria" Marcial Valladares Nuñezek idatzitako eleberria da. Gallegoz idatzitako lehen eleberria da, 1890. urtean argitaratua, nahiz eta obraren manuskritoa 1870ekoa izan eta 1880an foiletoi gisa editatua izan.

"Maxina" (era laburrean ezagutua den moduan) eleberri romantikoa da, gai garaikide bat jorratzen duena, gertakizun errukigabeekin eta trama foiletoieskoa garatzen duena, bukaera harrigarri batekin amaitzen dena.

Historian argitaratutako lehen eleberri gallegoa izateak kanonean leku bat egiten diola uste dugu, ez baitira ugariak hizkuntza honetan idatzitako eleberriak.

La Celestina (1499) Fernando de Rojas

Fernando de Rojasek idatzitako eleberri hau Erdi Aroaren eta Pizkundearen arteko trantsiziozko lan bat da, Errege-erregina katolikoen erregealdian idatzia.

Lan honen bi bertsio daude: Comedia deritzona (1499koa eta 16 zatitan banatua) eta Tragicomedia (1502koa eta 21 zatitan banatua). Kritika tradizionalak zabal eztabaidatu du La Celestinaren generoa, lan dramatiko edo eleberri bezala sailkatzearen artean zalantza eginez. Egungo kritikak lan hibrido bezala adierazten du.

Gure iritziz, lan hau ezinbestekoa da geure literatur kanonaren barnean egotea, historikoki izan duen garrantziagatik batik bat.

Tirano Banderas (1926) Valle-Inclán

"Tirano Banderas" 1926an argitaratutako eleberria da, Ramón del Valle-Inclánek idatzia. Ziklo esperpentikoari hasiera eman zion eleberria izan zen, 1927tik aurrera "El ruedo ibérico" seriearengatik jarraitua izango zena.

Santos Banderas diktadore hegoamerikarraren erorketa kontatzen du, Santa Fe de Tierra Firme eskualde fiktizioa era despotiko eta krudel batean gobernatzen zuena izuaren eta opresioaren politikaren bitartez. Eleberriak tiranoaren jokabidea deskribatzen du eta baita hura menderatzeko emandako mugimendu iraultzaileak.

Valle-Inclánek gizarte iberoamerikarraren oso deskribapen zehatza egiten du, eta erabiltzen duen lexiko aukeratuaren bitartez (amerikanismo ugari agertzen dira) irakurleari oso gertukoak agertzen zaizkio lanean aurkezten diren tokiak eta pasarteak.

Esperpentoaren obrarik adierazgarriena izanik, ez dugu inongo dudarik izan lan hau gure kanonean sartzerako orduan, guztiz merezia baitu toki hori.

Gero (1643) Pedro Agerre "Axular"

Euskal literaturaren historian lehen prosazko liburu original argitaratua da. Johannes Leizarragaren itzulpena eta LAzarragaren testu laburrak alde batera utzita, Gero dugu euskarazko lehen liburu mardula.

Izenburuaren «bi partetan partitua eta berecia» azpitituluak hainbat zalantza ekarri dizkie adituei. «Irakurtzaileari» izeneko atarikoan dioenez, bere nahia liburua bi liburukitan argitaratzea da, baina liburuaren bigarren zatirik ez da inon ageri. Batzuen ustez, argitaratu gabeko bigarren zati hura testu galdua izan liteke; beste batzuen iritziz, ostera, bi «parte» haiek liburuki berean batera argitaratu bide ziren, bereizi gabe.

Liburu hau euskal literaturen aintzindaria izate hutsagatik literatur kanonaren barnean lekutxo bat izan beharko lukeela uste dugu.